از لطف و مرحمت الله متعال است که برای بندگانش زمان‌هایی را با برکات و تخفیف‌های ویژه قرار داده است؛ به‌گونه‌ای که پاداش اعمال نیک در آن زمان‌ها، بیش از پاداش همان اعمال در دیگر زمان‌هاست، تا از رهگذر آن فرصت نزدیکی به او تعالی برایشان فراهم شود.
در میان ایام و شب‌های سال، ده روز اول ماه ذی‌الحجه، جایگاه خاصی در سنت اسلامی دارند؛ چنان‌که الله متعال آن‌ها را با قسم گرامی داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم آن را بهترین ایام سال برای عمل صالح خوانده، و صحابه و تابعین در این روزها بر عبادت، ذکر و اعمال خیر شدت می‌ورزیدند. در این نوشتار به شرح فضیلت این دهه، مستحبات آن، فضیلت روز عرفه، جایگاه روز دهم (عید قربان)، و احکام قربانی در فقه حنفی می‌پردازیم، و بر لزوم احیای سنت‌های اسلامی در این ایام تأکید می‌کنیم.
فضیلت دههٔ اول ذی‌الحجه در قرآن و سنت
الله متعال در آغاز سورهٔ «الفجر» می‌فرماید: «وَالفَجْرِ» «وَلَیالٍ عَشْرٍ»؛ (سوگند به سپیده‌دم، و به ده شب).
مفسرین بزرگی چون ابن عباس، مجاهد، و قتاده این «ده شب» را دههٔ اول ماه ذی‌الحجه دانسته‌اند.
پیامبر اکرم ﷺ فرمودند: «ما من أیامٍ العملُ الصالحُ أحبُّ إلى اللهِ فیها من هذه الأیامِ» یعنی «هیچ روزی در سال نیست که عمل صالح در آن نزد الله متعال محبوب‌تر باشد از این روزها (ده روز اول ذی‌الحجه)». (روایت بخاری). در روایت احمد آمده: «در این ده روز، حتی جهاد در راه خدا هم با عمل صالح در این ایام برابری نمی‌کند مگر کسی که با جان و مالش جهاد کند و چیزی برنگرداند».
مستحبات و اعمال توصیه‌شده در دههٔ اول ذی‌الحجه
در میان اعمالی که در این ایام توصیه شده‌اند، موارد زیر از برجستگی بیشتری برخوردارند:
روزه گرفتن: به‌ویژه روز نهم، یعنی روز عرفه برای غیرحاجیان. پیامبر فرمودند: «صِیامُ یومِ عَرَفَةَ، أَحتَسِبُ على اللهِ أن یُکفِّرَ السَّنَةَ الَّتی قبلَهُ، وَالسَّنَةَ الَّتی بعدَهُ» (مسلم). یعنی: «روزهٔ روز عرفه، دو سال گناه (یک سال گذشته و یک سال آینده) را پاک می‌کند».
دعا: هرچند دعا مقید به زمان و مکان خاصی نیست و می‌توان در هر وقت و در هر مکان دعا کرد، با این حال، در بعضی مکان‌ها، زمان‌ها و حالت‌ها، فیصدی تحقق، قبولیت و پاداش دعا بیشتر می‌شود. مثلاً در حالت روزه، سجده، مسافری، مظلومیت، مریضی، ثلث آخر شب، روز جمعه، بعد از نماز فرض، و همچنان در دههٔ ذی‌الحجه—به‌ویژه روز عرفه—فضیلت دعا بیشتر است. در حدیثی آمده است که: « خيرُ الدُّعاءِ دعاءُ يومِ عرفةَ»؛ [ترمذی]؛ (بهترین دعا، دعای روز عرفه است).
ذکر (تهلیل، تکبیر و تحمید): ذکر هم مثل دعا مقید به زمان و مکان خاصی نیست، اما چنان‌‌که هر عملی نیکی در این ایام فضیلت چندین‌برابر دارد، ذکر نیز چنین فضیلتی دارد. در این رابطه حدیثی است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «ما مِن أيَّامٍ أَعظَمَ عِندَ اللهِ، ولا أَحَبَّ إلَيهِ مِنَ العملِ فيهِنَّ مِن هذِه الأَيَّامِ العَشرِ؛ فأَكثِرُوا فيهِنَّ مِنَ التَّهليلِ، والتَّكبيرِ، والتَّحميدِ». [تخريج المسند لشعيب]. یعنی هیچ روزی نزد الله متعال بزرگ‌تر نیست، و هیچ کاری نزد او محبوب‌تر نیست از کار نیکی که در این ده روز (دههٔ اول ذی‌الحجه) انجام شود؛ پس در این روزها بسیار بگویید: لا إله إلا الله (تهلیل)، الله‌اکبر (تکبیر) و الحمد لله (تحمید).
ابن عمر و ابوهریره رضی‌الله‌عنهما در بازار مدینه می‌رفتند و بلند تکبیر می‌گفتند و مردم نیز به آن‌ها اقتدا می‌کردند (بیهقی، شعب الایمان). البته امروز چنین رسمی فضا نیست، ولی به شکل فردی و خُفیه می‌توان این کار را انجام داد.
نماز، صدقه، تلاوت قرآن، صله رحم، نیکی به والدین و خدمت به مردم: همگی در این ایام پاداش چندین‌برابر دارند.
مقایسه دهه ذی‌الحجه با روز‌های رمضان
اگرچه ماه رمضان ماه مغفرت و شب‌های قدر است، اما از نظر برخی علما، مانند ابن تیمیه، «دههٔ ذی‌الحجه در روزها از دههٔ رمضان برتر است، و شب‌های رمضان برتر از شب‌های ذی‌الحجه‌اند». این ترکیب نشان می‌دهد که دههٔ ذی‌الحجه فرصتی بی‌بدیل برای تقرب است، مخصوصاً برای کسانی که به رمضان دست نیافته‌اند یا در آن کوتاهی کرده‌اند.
تصور رایج این است که دههٔ ذی‌الحجه بیشتر برای حاجیان پرفضیلت است؛ در حالی‌که اگر فضیلت انجام مناسک حج و حضور در بهترین مکان روی زمین مخصوص حاجیان باشد، فضیلت این دهه و انجام اعمال صالح دیگر برای تمام مسلمانان مهیا است. چه حاجی باشی در صحرای عرفات، و چه نباشی، این روزها، روزهای دعا، استغفار و امید هستند.
فضیلت روز نهم ذی‌الحجه (عرفه)
در فقه حنفی، روزهٔ عرفه برای افراد غیر حاجی سنّت مؤکده شمرده می‌شود، در حالی‌که برای حاجی مکروه است؛ زیرا ممکن است توان او را در وقوف عرفه کاهش دهد. دعای روز عرفه نیز بسیار مورد تأکید است و برای غیر حاجیان مستحب است که پس از نماز عصر تا غروب، دست به دعا بردارند و از لحظات معنوی این روز بهره بگیرند.
همچنین، تکبیرات تشریق برای همگان واجب است و از نماز صبح روز نهم ذی‌الحجه آغاز می‌شود و تا نماز عصر روز سیزدهم ادامه دارد؛ به‌طوری‌که بعد از هر نماز فرض، یک بار تکبیر « اللّٰهُ أَكْبَرُ، اللّٰهُ أَكْبَرُ، لا إِلٰهَ إِلّا اللّٰهُ، وَاللّٰهُ أَكْبَرُ، اللّٰهُ أَكْبَرُ، وَلِلّٰهِ الْحَمْدُ» گفته می‌شود.
روز عرفه فرصت طلایی برای ارتباط با الله متعال است. ترکیب اعمالی چون روزه، تکبیرات تشریق، دعا و ذکر (از جمله تهلیل، تحمید و تسبیح) فضای ایمانی و سرشار از رحمت می‌آفریند که قلب‌ها را به سوی نور و آرامش می‌کشاند. بسیاری از علما توصیه کرده‌اند که روز عرفه را روز نوسازی قلب و تقرب به‌سوی الله متعال بدانیم؛ چرا که حتی اگر گذشته‌مان سنگین و پرگناه باشد، عرفه روز امید و آغوش باز رحمت الهی است.
فضیلت روز دهم ذی‌الحجه (عید قربان)
در روایت آمده: «أعظمُ الأیامِ عندَ اللهِ یومُ النحرِ، ثم یومُ القَرّ»؛ [روایت ابوداود]. یعنی: بزرگ‌ترین روز نزد خدا، روز قربانی است (دهم ذی‌الحجه) و پس از آن، روز یازدهم که حاجیان در منی ماندگار می‌شوند. این روز، روز تکبیر، قربانی، نماز عید و اظهار شادی است. مستحب است که مسلمانان با لباس پاکیزه، بوی خوش، و تکبیر به نماز عید حاضر شوند.
البته در عصر فعلی، جوهر واقعی مراسم عیدی مثل اظهار خوشی و دیدوبازدید از اقارب و دوستان،  گاه فراموش می‌شود و این رفتارها بیشتر به‌صورت رسوم و عنعنات خشک و خالی از معنویت جلوه می‌کند؛ در حالی‌که اگر این مراسم با نیت کسب ثواب و بهره‌مندی از خیر و برکت ایام عید انجام شود، پاداش فراوانی در پی خواهد داشت.
قربانی؛ حکم و فضیلت آن
در مذهب حنفی، قربانی برای کسی که توانایی مالی دارد واجب است. البته برخی مذاهب آن را سنت مؤکده دانسته‌اند.
در حدیثی آمده است: «مَن كان له سَعَةٌ ولم يُضَحِّ ، فلا يَقْرَبَنَّ مُصَلَّانا»؛ (هر کس توانایی (مالی) دارد ولی قربانی نمی‌کند، نباید به جایگاه نماز (عید) ما نزدیک شود). همچنین، پیامبر ﷺ  فرموده‌اند: «ما عَمِلَ ابنُ آدمَ من عملٍ یومَ النَّحرِ أحبُّ إلى اللهِ من إهراقِ الدَّمِ»؛ [ترمذی]؛ (محبوب‌ترین عمل نزد الله متعال در روز دهم ذی‌الحجه -روز اول عید قربان-، ریختن خون قربانی است). این عمل سنت ابراهیمی است و یادآور تسلیم خالصانهٔ حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام است.
پس هر کس که توان تطبیق این حکم را دارد، باید آن را انجام دهد. البته، اگر در قلب انسان انگیزه و احساس واقعی برای انجام این عبادت باشد، به‌طور طبیعی برای تطبیق آن تلاش می‌کند و خود را آماده می‌سازد. یعنی حتی اگر از نظر مالی در تنگنا باشد، باز هم در طول سال کوشش می‌کند تا مبلغی را برای این کار پس‌انداز کند. همچنین، اگر فردی به‌تنهایی توانایی قربانی‌کردن گوسفند یا بز را ندارد، می‌تواند در قربانی حیوانات بزرگ‌تری مانند گاو یا شتر با دیگران شریک شود. جوهر اصلی قربانی، ایثار و رسیدن به قرب الهی است—نه صرف خریدن یک حیوان.
صلهٔ رحم، دیدار و اظهار شادی
در عید قربان، سنت نبوی آن است که مسلمانان لباس نو یا پاک بپوشند، عطر بزنند، نماز عید بخوانند، و با تبریک گفتن «عید مبارک» یا «تقبل الله منا و منکم»، شادی را میان خود پخش کنند. دیدار با اقوام، آشتی با خویشاوندان، و رسیدگی به یتیمان و نیازمندان، از مصادیق عینی تقوای ایام عید است.
جمع‌بندی: فرصت طلایی برای رشد ایمانی
دههٔ ذی‌الحجه یک هدیهٔ آسمانی است؛ فرصتی برای بازسازی رابطه‌مان با خالق مان. اگر در رمضان کوتاهی کردیم، اگر قلب‌ما زنگ دنیا گرفت، این ده روز، دریچه‌ای به سوی نجات است. بیایید عبادت بیشتر کنیم، زبان‌ و قلب خود را با ذکر زنده کنیم، قلب‌مان را به دعا و توبه بگشاییم، و با قربانی، نماد بندگی خود را به الله متعال تقدیم کنیم.
اللهم اجعلنا من المقبولین فی هذه الأیام المبارکات، و ارزقنا عملاً خالصاً لوجهک الکریم.
آمین.